Sed pasas kelka tempo. Post longa vico da batalado kaj suferoj la buboj-fantaziuloj atingis la celon. La homaro fari�is pli ri�a per unu nova grava akiro kaj eltiras el �i la plej vastan kaj diversforman utilon. Tiam la cirkonstancoj �an�i�as. La jam forti�inta nova afero �ajnas al la homoj tiel simpla, tiel komprenebla per si mem ke la homoj ne komprenas, kiamaniere oni povis tutajn miljarojn vivi sen �i. Kiam la posteuloj legas la rakontojn pri tio, kiel sin tenis kontra� la dirita ideo la samtempuloj de �ia naski�o, ili absolute ne volas kredi kaj pensas, ke �ion tion �i elpensis la historioskribantoj pro mokado je la foririntaj generacioj. �u efektive ili diras, la tuta mondo tiam konsistis el idiotoj? �u efektive ekzistis homoj, kiuj elpa�adis kontra� la pioniroj kun tiaj sensencaj kontra�paroloj, kaj la ceteraj homoj silentadis, kaj la unua renkontita kvinjara infano ne diradis al tiuj kritikantoj: Sinjoroj, vi ja parolas teruran, sur nenio fonditan sensenca�on, kies rebato sin trovas ja tuj anta� via nazo!? Absolute nekompreneble! La historiistoj certe trograndigas!
Legu la historion de naski�o de la kristaneco kaj de diversaj grandaj ideoj en la regiono de moralo, filozofio kaj scienco; legu la historion de la eltrovo de Ameriko, de la enkonduko de fervojoj k.t.p.,k.t.p. �ie tute tio sama. Es ist eine alte Geschichte, doch bleibt sie immer neu (Estas malnova aero, tamen �i restas �iam nova). La lumo aperas kiel necesa bezonata�o al tiu, kiu staras malproksime, sed al la proksime starantaj �i tran�as la okulojn kaj ili penas estingi �in. La ideo de Kolumbo, ke devas ekzisti okcidenta vojo Hindujon �ajnas al ni nun tiel simpla, tiel natura, kaj ni simple ne volas kredi, ke povis iam ekzisti homoj, kiuj, sciante jam, ke la tero estas globo, povis dubi, ke al �ia lando oni povas veni ne sole de oriento, sed anka� de okcidento, kaj ke en tiu �i ne esplorita okcidento povas eble trovi�i ne konataj al ni interesaj landoj. Kiam ni legas tiujn kontra�parolojn, kiujn oni tiam faradis al Kolumbo, ekzemple, ke neniu okcidenten de E�ropo veturis, sekve �i estas ne ebla, ke Dio malpermesis tion �i fari, ke la �ipoj mallevi�ados malsupren kaj ne povos returne levi�adi supren ... k. t. p., � ni kontra�vole demandas nin, kiamaniere homoj matura�aj povis paroli tiajn sensenca�ojn, pro kiuj en nia tempo ru�i�us �ia infano. Kaj tamen en tiu tempo �uste tiuj �i naivaj kontra�paroloj estis rigardataj kiel veroj, ne ebligantaj ian dubon, kiel plej logika opinio de la tuta prudenta mondo, kaj la ideoj de Kolumbo estis kalkulataj kiel infana�o, kiu estas inda nenian atenton. Kiam oni montris al la homoj la forton de la vaporo kaj �ian uzeblecon, �ajnis, ke kia prudenta homo povus ion kontra�paroli kontra� �i? Kaj tamen kiom da multjara batalado, suferoj kaj mokoj la elpensinto devis elporti! kaj e� tiam, kiam fine prosperis jam atingi la celon, kiam en Anglujo jam dum tutaj tri jaroj la lokomotivoj kuradis kaj alportadis grandegan utilon, sur la kontinento de E�ropo instruitaj homoj kaj e� tutaj instruitaj korporacioj, anstata� simple ekrigardi kaj konvinki�i, skribadis ankora� profundapensajn traktatojn pri tio, ke konstruado de lokomotivoj estas infana entrepreno, ke �i estas ne ebla, ke �i estas malutila k. t. p. Kio tio �i estas? ni demandas nin; �u tio �i estis ia �iuhoma epidemia idioteco? �u efektive ekzistis tiaj generacioj? Jes, ekzistis tiaj generacioj, kaj ni, kiuj nun miregas, ni en efektiveco estas ne pli bonaj ol ili, kaj niaj nepoj estos ne pli bonaj ol ni. �iuj tiuj �i homoj kun iliaj indignige sensencaj kontra�paroloj kaj atakoj estis tamen ne idiotoj, kvankam ili nun eble �ajnas al ni tiaj. Ilia tuta kulpo konsistis nur en tio, ke, dank' al la natura spirita inercio de �iu el ni, ili a� tute ne volis priju�i la naski�antajn novajn aperojn, plivolante limigi sin per sanosubtenanta ridado, a� alpa�adis al la priju�ado kun anta�e jam preta konvinko, ke la afero proponata al ili estas neplenumebla, kaj �iujn siajn argumentojn ili penadis konformigadi al tiu anta�e farita decido, ne rimarkante la tutan senfundamentecon de tiuj �i argumentoj, kaj kontra� la argumentoj de la defendantoj de la nova ideo ili fermadis sian cerbon per la plej fortikaj seruroj, kaj tial tiuj �i lastaj argumentoj, kiuj penadis pruvi la eblecon de tio, pri kio �iuj ja scias, ke �i estas neebla devis �ajni al tiuj inerciaj homoj tiel same infanaj, kiel al ni nun �ajnas iliaj tiamaj kontra�paroloj.
Al tiaj ideoj, kiuj al la samtempuloj �ajnas senenhava fantazio kaj al la posteuloj �ajnas tia natura afero, ke ili ne komprenas, kiamaniere la homoj miljarojn vivis sen �i, � al tiaj ideoj apartenas anka� la ideo de enkonduko de komuna lingvo por la komuniki�oj inter diversaj popoloj. Kiam niaj posteuloj legos en la historio, ke la homoj, tiuj �i re�oj de la tero, tiuj �i plej altaj reprezentantoj de la monda inteligenteco, tiuj �i duon-dioj, en la da�ro de tutaj miljaroj vivis unuj apud la aliaj, ne komprenante unuj la aliajn, ili simple ne volos kredi. Por tio �i oni ja bezonis nenian supernaturan forton,ili diros; �iu el tiuj �i homoj posedis ja kolekton da kondi�aj sonoj, per kiuj li tute precize kompreni�adis kun siaj plej proksimaj najbaroj, �kiel do ne venis al ili en la kapon konsenti�i inter si, ke unu el tiaj kolektoj da kondi�aj sonoj estu enkondukita por la reciproka kompreni�ado inter �iuj, simile al tio, kiel por la plimulto de la kulturaj popoloj estis enkondukita jam longe unu kondi�a kolekto da mezuroj, unu kondi�a alfabeto, unuj kondi�aj muzikaj signoj k.t.p! Niaj posteuloj indignos, kiam ili ekscios, ke la homojn, kiuj penadis pri la enkonduko de komuna lingvo, la samtempuloj montradis per la fingroj, kiel maniulojn, bubojn, ne meritantajn la nomon de seriozaj homoj; ke pri tiuj �i homoj �iu malplenkapulo povis spritadi en la gazetoj, kiom li volis, kaj trovi�is neniu, kiu dirus al tiuj malplenkapuloj: Vi povas trovi tiujn �i ideojn plenumeblaj a� ne plenumeblaj, � sed moki ilin, e� ne konati�inte kun ili, estas honte, sinjoroj! Kore ridegos niaj posteuloj, kiam ili a�dos tiujn naivajn kontra�parolojn, kiujn multaj el niaj samtempuloj faradis kontra� la ideo de lingvo internacia entute kaj de lingvo arta speciale. Simile al tio, kiel ni kun rideto de kompato rilatas al tiu el niaj pra-praavoj, kiu anta� kelke da miljaroj eble protestis kontra� la enkonduko de arta alfabeto, kriante kun la aplombo de instruitulo, sed tute senpruve, ke rimedo por la esprimado de niaj pensoj estas objekto organa, natura, kreita de la historio (skribado per hieroglifaj desegna�oj) kaj ne povanta esti kreita en kabineto � tiel niaj posteuloj mokados tiujn samtempulojn, kiuj nur pro tiu nenion diranta cirkonstanco, ke la nunaj lingvoj krei�is blinde per si mem, a�toritate certigas, ke lingvo ne povas esti kreita arte. �is nun ne estis, sekve ne povas esti! � Kiel mi povas kredi diros en la venonta centjaro ia dekjara lernanto al sia instruanto, ke ekzistis homoj, kiuj neadis la eblecon de ekzistado de arta lingvo, kiam anta� ilia nazo tia lingvo jam ekzistis, havis jam ri�an literaturon kaj bonege plenumadis jam en la praktiko �iujn funkciojn, kiujn oni povas postuli de lingvo internacia, kaj tiuj �i sinjoroj, anstata� babiladi �iam teorian sensenca�on, bezonis nur malfermi la okulojn kaj ekrigardi! �u estas eble, ke homoj matura�aj parolus �iam frazistan sensenca�on pri ia diferenco de la vo�aj organoj �e la popoloj, kiam �iu infano vidis sur �iu pa�o membrojn de unu popolo, bonege parolantajn en la lingvo de alia popolo! Kaj la instruanto respondos: �i estas efektive nekredebla, kaj tamen �i tiel estis!
Cetere en la nuna tempo en la afero de lingvo internacia la rutino kaj spirita inercio komencas iom post iom cedadi al la sana prudento. Jam longe tie a� aliloke en diversaj gazetoj kaj revuoj aperas artikoloj plenaj de aprobo por la ideo mem kaj por �iaj batalantoj. Sed tiuj �i artikoloj estas ankora� senkura�aj, kvaza� la a�toroj timas, ke oni ne elmetu ilin al publika malhonoro. Tiuj �i senkura�aj vo�oj perdi�as en la la�tega horo de la kriistoj kaj mokistoj, tiel ke la grandega plimulto de la publiko, kutiminta iradi nur tien, kie oni krias la plej la�te, kaj opiniadi �iun mokanton sa�ulo, �iun atakanton bravulo kaj �iun atakaton kulpulo, �iam ankora� rigardas la ideon de lingvo internacia kiel sensencan infanan fantazion. Tiun �i publikon konvinki ni ne entreprenas, �ar �iuj niaj vortoj pereus vane. Ilin konvinkos nur la tempo. Morga� �i al la pioniroj de la ideo konstruos monumentojn kun tia sama anara sento, kun kiu �i hodia� super�etas ilin per koto. Nia parolo estas difinita nur por tiuj, kiuj provis rilati al nia ideo kun ju�o memstara, sed sub la influo de diversaj a�ditaj opinioj perdis la egalpezon, ne scias, kiel ili devas sin teni, dezirus kredi kaj samtempe turmenti�as per konstantaj duboj. Por ili ni tie �i analizos la demandon, �u efektive ni, la amikoj de la ideo de lingvo internacia, laboras por ia utopio, kaj �u minacas al ni la dan�ero, ke �iuj niaj laboroj pereos vane, kiel kredigas niaj kontra�uloj, a� �u ni iras al celo klare difinita, senduba kaj nepre atingota.
Ni scias, estimataj a�skultantoj, ke vi kutimis rilati kun estimo nur al tiaj argumentoj, kiuj estas plenigitaj per multo da citatoj, traplektitaj per multo da la�taj a�toritataj nomoj kaj brilas per amasego da alteflugaj kvaza�-sciencaj frazoj. Ni avertas vin, ke �ion tion �i vi en nia parolo ne trovos. Se vi trovas atentinda nur tion, kio estas ligita kun la�taj nomoj, legu ian verkon pri lingvo internacia, kaj vi trovos tie longan serion da gloraj kaj a�toritataj scienculoj, kiuj laboris por la ideo de lingvo internacia. Sed ni tie �i forlasos �ian superfluan balaston kaj parolos al vi nur en la nomo de la nuda logiko. Ne turnu atenton sur tion, kion diras Petro a� Johano, sed pripensu mem. Se niaj argumentoj estas �ustaj, akceptu ilin, � se ili estas mal�ustaj, for�etu ilin, se e� miloj da la�taj nomoj starus post ili.
Ni analizos sisteme la sekvantajn demandojn: